ანალიტიკა

სომხები ოსმალეთის იმპერიაში – რა იყო, რა შეიძლებოდა ყოფილიყო და თანამედროვე რეალობა
01.05.24 7:05

ტურისტების, ბიზნესმენების უზარმაზარი ნაკადის - სამსახურში მიმავალი ადამიანების და უბრალოდ სტუმრებისა სომხეთის რესპუბლიკის პასპორტებით, ასევე თურქეთში სხვა სახელმწიფოების პასპორტების მქონე ეთნიკური სომხების რაოდენობის გათვალისწინებით, შეგვიძლია ცალსახად დავასკვნათ - ამ ხალხს თურქეთის მიწაზე „გენოციდის“ არ ეშინია . იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ ეს არც ემუქრება.

 

უფრო მეტიც, ბოლო წლებში არ დაფიქსირებულა არც ერთი შემთხვევა, როცა თურქეთში ეთნიკური სომხების შეურაცხყოფა, დამცირება ან დისკრიმინაცია მათი წარმოშობის გამო მოხდა. მათ შორის, საქართველოს სამცხე-ჯავხეთის სომხური წარმოშობის მცხოვრებლებს, რომლებიც რეგულარულად მიემგზავრებიან თურქეთში, თურქეთის ტერიტორიაზე პრობლემები არ აქვთ.

 

ეს ადამიანები ბრუნდებიან სომხეთში ან რუსეთში, იძირებიან თავიანთ "მშობლიურ" ეთნიკურ და საინფორმაციო გარემოში და შემდეგ ისევ იწყება. მათ ისევ პროპაგანდისტული შაბლონებს უნერგავენ: „გენოციდი“, „თურქული სისასტიკე“ - და ა.შ. ახალგაზრდა თაობას უკვე უჩნდება კითხვები, რადგან „გენოციდური მითების“ სურათი სრულ დისონანსშია იმ მეგობრულ დამოკიდებულებასთან, რომელიც მათ თურქეთში ხვდება.

 

არავინ ეუბნება ამ ახალგაზრდებს, რომ ისტორიული რეალობა საერთოდ განსხვავებული იყო. ოსმალეთის იმპერიაში ეთნიკური მაღალჩინოსნების ცხოვრება საერთოდ არ შეესაბამებოდა მითებს, რომლითაც მაღალი ნაცისტური პროპაგანდა მათ ბავშვობიდან კვებავდა.

 

მჭევრმეტყველი განცხადებები, რომლებიც მიუთითებს თურქეთის ხელმძღვანელობის სურვილზე სომხეთთან და სომხებთან შერიგებაზე, გვაიძულებს კიდევ ერთხელ გავიხსენოთ, როგორ ცხოვრობდნენ ეთნიკური სომხები თურქებთან და სხვა ხალხებთან ერთად საუკუნეების განმავლობაში ერთ სახელმწიფოში - ოსმალეთის იმპერიაში. სწორედ ამას ეძღვნება საინფორმაციო-ანალიტიკური რესურსის „თურქეთის ხმის“ დამფუძნებლის საჰიბ ბექირის სტატია „სომხები ოსმალეთის იმპერიის ისტორიაში“, რომელსაც სრულად წარმოგიდგენთ:

 

„თურქეთ-სომხეთის ურთიერთობებს დიდი ისტორია აქვს. თავიდანვე ოსმალეთის იმპერიის დაშლამდე სომხებმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს სახელმწიფოს განვითარებაში. ეს სტატია ეძღვნება ზოგიერთ სომეხ მოღვაწეს, რომლებმაც კვალი დატოვეს ოსმალეთის ისტორიაში.

 

დღესდღეობით სომხური საინფორმაციო სივრცის მნიშვნელოვანი ნაწილი დაშნაკური ნარატივებით არის გაჯერებული.  ისინი ჭარბობს არა მარტო საგარეო პოლიტიკის საკითხებში, არამედ ღრმად არის ფესვგადგმული სომხურ ეროვნულ-ისტორიულ მითში, რომელიც დიდწილად განსაზღვრავს სომხების, როგორც ერის მსოფლმხედველობასა და პოლიტიკურ მიზნებს.

 

ირიდენტისტული მითის ერთ-ერთი მთავარი ელემენტია სომხურ-თურქული ურთიერთქმედების საკითხი ოსმალეთის იმპერიის ეპოქაში. პროპაგანდისტებს ორი ხალხის მეზობლობისა და ურთიერთქმედების მრავალსაუკუნოვანი ისტორია დაჰყავთ მარტივ და გასაგებ კატეგორიებად, როგორიცაა „მონობა“ და „ჩაგვრა“. ასეთივე სიმარტივით, შემდეგ ასეთი ნარატივები ვრცელდება ათეულობით პროპაგანდისტულ არხსა და მედიასაშუალებაში, რომლებსაც გარკვეული ეგოისტური მიზნები ამოძრავებს.

 

თუმცა, თურქულ-სომხური სამეზობლოს მრავალსაუკუნოვანი ისტორია სინამდვილეში ბევრად უფრო რთულია, თავიდანვე ოსმალეთის იმპერიის დაშლამდე, სომხებმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს სახელმწიფოს მიღწევებში, დატოვეს მდიდარი კულტურული და ისტორიული მემკვიდრეობა, რაც დაადასტურა პრეზიდენტმა რეჯეფ თაიფ ერდოღანმა სომეხთა პატრიარქისადმი 24 აპრილს გაგზავნილ წერილში.

 

სომხების მონაწილეობა ოსმალეთის იმპერიის ისტორიაში თარიღდება სულთან მეჰმედ II ფატიჰის მიერ სტამბოლის დაპყრობით, რომელმაც დაპყრობილ ქალაქში პირველად დააარსა სომეხთა სამოციქულო საპატრიარქო. ბიზანტიის წინა ოსმალეთის ეპოქაში სომხებს ეკრძალებოდათ სტამბოლში საკუთარი საპატრიარქო ჰქონოდათ. ამიერიდან სომხეთის სტამბოლის საპატრიარქო მოქმედებდა, როგორც უმაღლესი სომხური რელიგიური ინსტიტუტი ოსმალეთის იმპერიაში, რომელიც ყველა სომეხთა კათოლიკოსზე მაღლა იდგა.

 

სომხები საბოლოოდ შევიდნენ ოსმალეთის სახელმწიფოს შემადგენლობაში მე-16 საუკუნეში და მიიღეს "ზიმი" ("წმინდა წერილის ხალხი") სტატუსი.  მიუხედავად იმისა, რომ სომხებს, ისევე როგორც იმპერიის ყველა ქრისტიანს, არ ჰქონდათ სამხედრო კარიერის შექმნის უფლება (ახალგაზრდა თურქების პარტია ხელისუფლებაში მოსვლამდე), ისინი დაუბრკოლებლად შედიოდნენ სომხურ ქრისტიანულ ეკლესიებში, საუბრობდნენ საკუთარ ენაზე და ვაჭრობდნენ. საკმარისია ეს ვითარება შევადაროთ პირენეის ნახევარკუნძულის ებრაელებისა და მუსლიმების ბედს რეკონკისტის შემდეგ, რომლებსაც სიკვდილი, ქონების ჩამორთმევა, პოგრომები, წამება და გაძევება ემუქრებოდათ.

 

ბერძნული, ებრაული და სხვა უმცირესობების მსგავსად, ოსმალეთის იმპერიის სომხებს ჰქონდათ საკუთარი სკოლები, საავადმყოფოები, კულტურული საზოგადოებები, გაზეთები და ბიბლიოთეკები ქვეყანაში.

 

სომხებმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს თურქული მედიცინის განვითარებაში: სულთან მაჰმუდ II-ის თანხმობით, 1834 წელს სტამბოლში გაიხსნა პირველი სომხური საავადმყოფო, რომელიც დაარსდა და იმართებოდა ოსმალეთის სომხების მიერ, კაზაზ არტინ ამირა ბეზჯიანის ხელმძღვანელობით. სტამბოლის სომხური საავადმყოფო კვლავ ფუნქციონირებს: დღეს საავადმყოფო სრულად აღჭურვილი დაწესებულება გახლავთ, რომელიც ემსახურება თურქეთის მოქალაქეებს, განურჩევლად ეროვნებისა და რელიგიისა. 2004 წელს თურქეთის მაშინდელმა პრემიერ-მინისტრმა რეჯეფ თაიფ ერდოღანმა სომხურ საავადმყოფოში გახსნა მუზეუმი, სადაც გამოფენილია სტამბოლის სომხური კულტურული მემკვიდრეობის სხვადასხვა არტეფაქტები და ნახატები.

 

სომხეთის მოქალაქეებს მნიშვნელოვანი თანამდებობები ეკავათ ოსმალეთის იმპერიაში: არტინ დადიან ფაშა, სულთან აბდულ ჰამიდ II-ის ბავშვობის მეგობარი, ოსმალეთის იმპერიის საგარეო საქმეთა მინისტრი გახლდათ.

 

კიდევ ერთი სომეხი, ჰაკობ კაზაზიან ფაშა, სულთან აბდულ ჰამიდ II-ის დროს მსახურობდა ოსმალეთის იმპერიის ფინანსთა სამინისტროს ხელმძღვანელად და საიდუმლო ხაზინის მინისტრად. კაზარიანმა მიიღო ფაშას წოდება და რამდენიმე ჯილდო სულთანისგან, ხარჯების შემცირების, სესხების მოზიდვისა და ვალების გადახდის შემსუბუქების მიზნით გატარებული რეფორმებისთვის. ყაზარიანის გარდაცვალების შემდეგ იგი ოსმალეთის იმპერიის ფინანსთა მინისტრის პოსტზე სომეხმა მიქაელ პორტუკალ ფაშამ შეცვალა.

 

ნაფილიან ანტონ ფაშამ დააარსა უროლოგიის განყოფილება ოსმალეთის იმპერიაში. 1870 წელს დაინიშნა გაიდარ ფაშას სამხედრო ჰოსპიტალის მთავარ ექიმად და პირველ ქირურგად. 1877 წელს მკურნალობდა რუსეთ-თურქეთის ომში დაჭრილ ოსმალ ჯარისკაცებს.

 

პეშტიმალკან ფაშა იყო ოსმალეთის წითელი ნახევარმთვარის ერთ-ერთი დამაარსებელი. 1892 წელს სულთანი აბდულ-ჰამიდი დაინიშნა საიმპერატორო სასახლის მრჩევლად.

 

სომეხმა ხელოსნებმაც დატოვეს კვალი ოსმალეთის არქიტექტურის ისტორიაში: არქიტექტორთა დინასტიამ კეთილშობილური ბალიანების ოჯახიდან, 5 თაობაზე მეტი მე-18 და მე-19 საუკუნეებში, დააპროექტა და ააშენა მრავალი ამბიციური პროექტი - სასახლეებიდან, სასახლეებიდან, ხიდებიდან მეჩეთებამდე და ეკლესიებამდე. ესენია დოლმაბაჰჩეს სასახლე, ტაქსიმის სამხედრო ყაზარმები, ნუსრეთიეს საათის კოშკი, ჩირაგანის სასახლე, სტამბულის ზარაფხანა, ვალიდე კაშხალი, კუჩუქ მეჩიდიეს მეჩეთი, კუჩუკსუს პავილიონი, სტამბულის ტექნიკური უნივერსიტეტის მთავარი შენობა, დოლმაბაჰჩეს საათის კოშკი და თურქეთის ათობით სხვა არქიტექტურული ძეგლი.

 

ერთი სტატია ვერ დაიტევს მრავალსაუკუნოვანი სომხურ-თურქული მეზობლობის ისტორიას, ამას დასჭირდება მრავალტომეული და ისტორიკოსების ასობით საათი. მნიშვნელოვანია გვესმოდეს, რომ, როგორც ნებისმიერი სხვა ამბავი, თურქულ-სომხური სამეზობლოს ისტორია შედგება როგორც თეთრი, ისე შავი ფურცლებისაგან, ასევე ის ფაქტი, რომ ამ ურთიერთობების ისტორია არ დასრულებულა: ის გრძელდება და ხალხები მას ეხლა წერს. ის, რაზეც ახლა გავამახვილებთ ყურადღებას, განსაზღვრავს თუ რა რეგიონში იცხოვრებენ ჩვენი შთამომავლები: მშვიდობისა და თანამშრომლობის ატმოსფეროში თუ სიძულვილისა და ურთიერთმტრობის ატმოსფეროში“. სტატიის დასასრული.

 

დასკვნის სახით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ არა დაშნაკთა აჯანყებები პირველი მსოფლიო ომის დროს და ოსმალეთის იმპერიის დაშნაკთა ღალატი, ისტორია სხვაგვარად შეიძლებოდა წარმართულიყო. სომხური ეთნიკური ჯგუფის ნიჭის, მის ინიციატივიანობისა და შემოქმედებითობის გათვალისწინებით,  დღეს ეთნიკური სომხები არა მხოლოდ თურქეთში აყვავდებოდნენ. ისინი იბატონებდნენ უზარმაზარი იმპერიის ეკონომიკურ სფეროზე, იმპერია რომ გადარჩენილიყო. იქ ბევრად უფრო ძლიერ პოზიციას დაიკავებდნენ, ვიდრე, მაგალითად, დღეს უკავია სომხურ დიასპორას რუსეთის ფედერაციაში, საფრანგეთსა და აშშ-ში.

 

სომხური თემი კი, განსაკუთრებით ქვეყნის აღმოსავლეთში, თურქეთში აჰყვა დაშნაკ ტერორისტებს, უღალატა მათ სახელმწიფოს და, თუ ყველაფერი არა, საკმაოდ ბევრი დაკარგა. მიუხედავად ამისა, სტამბოლის სომეხთა უმეტესობა, რომელიც დარჩა თურქეთისადმი ერთგული, მშვიდად ცხოვრობს მშობლიურ ქალაქში და თურქეთის სახელმწიფოს საკმაოდ წარმატებული მოქალაქეებიც არიან. თურქებთან მათი კოჰაბიტაციარადიკალურად განსხვავდება სომეხი ნაციონალისტების მიერ გავრცელებული მითისგან, რომ თურქები და სხვა თურქი ხალხები ფიქრობენ მხოლოდ სომხების ყბადაღებულ "გენოციდზე".

 

თურქეთის ფარგლებს გარეთ ოსმალთა შთამომავლებს აქვთ ყველა შანსი, აღადგინონ ურთიერთობა თურქ ხალხთან. თურქულ მიწებს მათ არავინ მისცემს, მაგრამ მათ აქვთ საკუთარი სახელმწიფო და საერთაშორისოდ აღიარებულ საზღვრებში ადვილად შეუძლიათ თურქეთთან კეთილმეზობლური, ორმხრივად მომგებიანი ურთიერთობების დამყარება.

 

 

ვარდენ წულუკიძე

წაკითხულია : 1423